വികസനം ....... പൊതുപ്രവർത്തകരുടെ നിഘണ്ടുവിലെ ഏറ്റവും മൂർച്ചയേറിയ വാക്ക് . മനുഷ്യമനസുകളിലേക്ക് തുളച്ചുകയറി സ്വപ്നങ്ങൾ സൃഷ്ടിക്കുന്ന വാക്ക് .വരൂ നമ്മുക്ക് ഈ വാക്കിന് പിന്നാലെ അൽപ്പം സഞ്ചരിക്കാം .
ഒരു സമൂഹത്തിന്റെ വർത്തമാനകാല ജീവിതസാഹചര്യത്തിൽ സുസ്ഥിരമായ ഉയർച്ച സൃഷ്ടിക്കുന്ന ഏത് പദ്ധതിയും വികസനമാണ് . അങ്ങനെ ഒരുപാട് പദ്ധതികൾ ഈ മണ്ണിൽ വിജയകരമായി വിളഞ്ഞിട്ടുണ്ട് . വികസനപദ്ധതികൾക്ക് ഒരു പഞ്ഞവും ഇല്ലാത്ത നാടാണ് ഇന്നത്തെ ഇന്ത്യ . എന്നാൽ ഈ വികസനങ്ങളിൽ ചിലതെങ്കിലും സാധാരണ ജനങ്ങളിലേക്ക് എത്തുന്നില്ല എന്നത് ഒരു സത്യം തന്നെ . ചിലപ്പോഴെങ്കിലും വികസനം കോടമഞ്ഞിന്റെ സ്വഭാവം കൈകൊള്ളാറുണ്ട് ... മുൻപിൽ വരുന്ന അപകടങ്ങളെ അവ സൗകര്യപൂർവ്വം കണ്ണിൽ നിന്ന് മറയ്ക്കുന്നു .സുസ്ഥിരമായ പല വികസനത്തിന്റെയും ഗുണഭോക്താവ് എന്ന നിലയിൽ വികസനം എന്ന വാക്കിന് അയിത്തം കല്പ്പിക്കാൻ എനിക്കാവില്ല . പക്ഷേ ചില ആശങ്കകൾ .... അവ മനസ്സിൽ നിന്ന് മായുന്നില്ല . അങ്ങനെ മനസ്സിൽ നിറഞ്ഞുനിൽക്കുന്ന കുറേ ആശങ്കകളുടെ പരിണിതഫലമാകാം നിങ്ങൾ വായിക്കുന്ന ഈ ബ്ളോഗ് . എനിക്ക് മുൻപേ എത്രയോപേർ ഈ വിഷയത്തിൽ അവരുടെ ആശങ്കകൾ പങ്കുവെച്ചു . ഇവിടെ ഞാനും പങ്കുവെക്കുന്നു എന്റെ ആശങ്കകൾ .
"ദീർഘവീക്ഷണം" .... അതില്ലാത്ത വികസനം കടിഞ്ഞാണില്ലാത്ത കുതിരമേലുള്ള ഒരു സവാരിപോലെയാണ് ..... കുതിര എങ്ങോട്ടോ ഓടുന്നു ,നമ്മൾ അതിനുമേൽ നിസ്സഹായരായി ഇരിക്കുന്നു . ഒരുപക്ഷേ നിലത്ത് വീഴാം ... വീഴതിരിക്കാം എല്ലാം നമ്മുടെ ഭാഗ്യം പോലെ . പക്ഷേ.... ഒരു കാര്യം ഇവിടെ, നമ്മുടെ ലക്ഷ്യം അപ്രസക്തമാകുന്നു . അഞ്ചുവർഷം ഭരിക്കാനായി നമ്മുടെ വോട്ട് അഭ്യർത്ഥിച്ചെത്തുന്ന "സ്ഥാനാർത്തി"കളോട് നിങ്ങൾ എപ്പോഴെങ്കിലും ചോദിച്ചിട്ടുണ്ടോ .... ഇരുപത് വർഷം കഴിഞ്ഞാൽ ഈ നാടിന്റെ മുഖം എങ്ങനെയായിരിക്കുമെന്ന് ,ഇന്ന് കാണുന്നതിൽ നിന്ന് എന്ത് വത്യാസമാണ് അന്നത്തെ നാടിന് ഉണ്ടായിരിക്കുക എന്ന് . ഒരിക്കൽ ഒരു പഞ്ചായത്ത് മെമ്പറോട് ഈ ചോദ്യം ചോദിക്കാൻ ഒരു അവസരം കിട്ടി . വളരെ രസാവഹമായ ഒരു മറുചോദ്യമായിരുന്നു ഇതിനുള്ള മറുപടിയായി കിട്ടിയത് ... "ഇരുപത് വർഷം നാം ജീവിച്ചിരിക്കും എന്ന് ഉറപ്പില്ലാത്ത ഈ ജീവിതത്തിൽ അങ്ങനെ ഒരു ചോദ്യത്തിന് പ്രസക്തിയുണ്ടോ കുട്ടാ... ?" ഉത്തരതിനുവേണ്ടി മെമ്പറെ പിന്നെ ശല്യം ചെയ്തിട്ടില്ല .... ഭരണ-പ്രതിപക്ഷത്തെ വമ്പൻ സ്രാവുകളോട് അവസരം കിട്ടിയാൽ നിങ്ങൾ ഈ ചോദ്യം ചോദിക്കുക . നിങ്ങൾക്കും കിട്ടാം എനിക്ക് കിട്ടിയപോലെ ഒരു മറുചോദ്യം.
ചില വികസനപദ്ധതികളുടെ പുരോഗതി പരിശോധിക്കുമ്പോൾ ഒരു ചിത്രം മനസ്സിലേക്ക് കടന്നുവരും .... ഒരുപാട് നേർത്ത സുഷിരങ്ങളുള്ള ഒരു ബലൂണിന്റെ ചിത്രം . ആ ബലൂണ്‍ എത്ര ഊതിയാലും വികസിക്കുകയില്ലലോ.... ?.അതുപോലെ തന്നെ കോടികൾ ചിലവിട്ടിട്ടും എങ്ങും എത്താതെ നിന്നുപോയ ചില വികസനപദ്ധതികൾ ..... വികസിക്കാത്ത വികസനപദ്ധതികൾ
. ഈ അവസ്ഥയിലാണ് വികസനം എന്ന വാക്ക് അർത്ഥശൂന്യമാകുന്നത് . എന്നിട്ടും വീണ്ടും വീണ്ടും കോടികൾ ഒഴുകുന്നു .... വികസിക്കാത്ത വികസനപദ്ധതികൾ വികസിപ്പിക്കുന്നതിനായി .വികസനവാദികളായ ഭരണാധികാരികൾ ബജറ്റിൽ കണ്ണടച്ച് കോടികൾ എഴുതിതള്ളുമ്പോൾ അവർ അറിയുന്നില്ല തങ്ങൾ സുഷിരങ്ങൾ നിറഞ്ഞ ബലൂണാണ് ഊതിവീർപ്പിക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്നതെന്ന് . ആ സുഷിരങ്ങളിലൂടെ പാഴാവുന്ന കോടികൾ ഏതോ സ്വകാര്യഖജനാവിലേക്ക് ഒഴുകിചേരുന്നു . വർഷങ്ങളായി പണിതീരാത്ത കാരാപ്പുഴ ജലസേചന പദ്ധതിയും ഇടമലയാർ വാലി പ്രോജക്റ്റുമെല്ലാം സുഷിരങ്ങളൾ നിറഞ്ഞ ബലൂണുകളിൽ ചിലത് മാത്രം . ചില ദേശീയതല വികസനപദ്ധതികളിലും ഈ ധനച്ചോർച്ച സുവ്യക്തമാണ് .
വികസനപദ്ധതികളിലെ നിരന്തര മൂല്യനിർണ്ണയത്തിന്റെ അഭാവമാണ് പല പദ്ധതികളുടെയും ശോചനീയാവസ് ഥയ്ക്ക് പ്രധാനകാരണം . ദീർഘവീക്ഷണവും നിരന്തരമൂല്യനിർണ്ണയവുമുള്ള വികസനപദ്ധതികൾ വികസനം എന്ന വാക്ക് അർത്ഥപൂർണ്ണമാക്കുന്നു .
പ്രകൃതിയും വികസനവും മിക്കപ്പോഴും നേർക്കുനേർ ഏറ്റുമുട്ടുന്ന രണ്ട് വാക്കുകളാണ് . അശാസ്ത്രീയവികസനത്തിന്റെ കയ്പ്പേറിയ രുചി അറിഞ്ഞിട്ടുള്ള പലരും വികസനം എന്ന വാക്കിനെ അൽപ്പം ഭയത്തോടെയാണ് കാണുന്നത് . അവരെ തെറ്റ് പറയാൻ പറ്റില്ലല്ലോ ?!!..... ചൂടുവെള്ളത്തിൽ ചാടിയ പൂച്ച പച്ചവെള്ളം കണ്ടാലും പേടിക്കും എന്നല്ലേ പഴമൊഴി . വികസനങ്ങളിലെ അസാസ്ത്രീയതയും വികസനത്തിന്റെ അനിവാര്യതയും വിശദമായി വിശകലനം ചെയ്യേണ്ട കാലം അതിക്രമിച്ചിരിക്കുന്നു.വികസനങ്ങളിലെ അശാസ്ത്രീയത പ്രകൃതി കുറച്ചുകാലത്തേക്ക് ക്ഷമിച്ചേക്കാം..... സ്വന്തം കുട്ടിയുടെ വികൃതി ഒരു അമ്മ ക്ഷമിക്കുന്നതുപോലെ . പക്ഷേ ഒന്ന് ഓർക്കുക നിരന്തരമായ വികൃതികൾ പലപ്പോഴും കുട്ടിയുടെ കണ്ണുനീരിൽ മാത്രമാണ് അവസാനിക്കാറുള്ളത് . അതുകൊണ്ടുതന്നെ പ്രകൃതിയുമായി രമ്യതയിൽ പോകുന്നതാണ് വികസനത്തിന് നല്ലത് .
ശക്തമായ നേതൃത്വത്തിന്റെ അഭാവമാണ് വികസനപദ്ധതികൾ നേരിടുന്ന മറ്റൊരു പ്രധാന വെല്ലുവിളി . നേതാവിന്റെ സത്യസന്ധതയും കാര്യക്ഷമതയും വികസനപദ്ധതികളുടെ വിജയത്തിന് അനിവാര്യഘടകമാണ്‌ .
മുകളിൽ സൂചിപ്പിച്ചതുപോലുള്ള ചില്ലറ ആശങ്കകൾ മാറ്റിനിർത്തിയാൽ വികസനം എന്ന വാക്ക് എല്ലാവർക്കും പ്രിയപ്പെട്ടതാണ് . വർഷങ്ങൾക്ക് മുൻപേ തുടങ്ങിയ ശാസ്ത്രീയമായ വികസനപദ്ധതികളിൽ പലതും ഇന്നും അവയുടെ വിജയഗാഥ തുടർന്നുകൊണ്ടേയിരിക്കുന്നു . അനുയോജ്യമായ ഒരു ഉദാഹരണം നിങ്ങൾക്ക് മുൻപിൽ സമർപ്പിക്കാതിരിക്കാൻ എനിക്കാവില്ല.
1946-ൽ ഗുജറാത്തിലെ കെയ്റ ജില്ലയിലെ ക്ഷീരകർഷകരുടെ കൂട്ടായ്മയിൽ നിന്ന് ജന്മംകൊണ്ട് ... ഇന്ന് ഇന്ത്യയുടെ രുചിയായി മാറിയ അമുൽ (AMUL -Anand Milk Union Limited) ശാസ്ത്രീയമായ വികസനപദ്ധതികളുടെ ഉത്തമോദാഹരണമാണ് . മുൻപ് സൂചിപ്പിച്ച ആശങ്കകൾ ഒന്നും തന്നെയില്ല. ആനന്ദിലെ ക്ഷീരകർഷകരുടെ ജീവിതസാഹചര്യത്തിൽ സുസ്ഥിരമായ ഉയർച്ച കൈവന്നു. ഈ വികസനത്തിൽ ധനച്ചോർച്ചക്കുള്ള സുഷിരങ്ങൾ ഇല്ലേയില്ല. പ്രകൃതിയോട് വികൃതികൾ കാണിച്ചിട്ടുമില്ല. ശ്രീ :ത്രിഭുവൻദാസ് ,ഡോ : വർഗ്ഗീസ് കുര്യൻ ,ശ്രീ : ദലയ എന്നിവരടങ്ങുന്ന ശക്തമായ നേതൃത്വം ഈ വികസനപദ്ധതിയെ വിജയത്തിന്റെ നെറുകയിലെത്തിച്ചു.
വളരുന്ന ഇന്ത്യ ഇനിയും ഇതുപോലുള്ള അനേകം ശാസ്ത്രീയമായ വികസനപദ്ധതികൾക്കായ് കാത്തിരിക്കുന്നു, വികസനം എന്ന വാക്ക് അർത്ഥപൂർണ്ണമാക്കുന വികസനപദ്ധതികൾക്കായ് .
ഒരു സമൂഹത്തിന്റെ വർത്തമാനകാല ജീവിതസാഹചര്യത്തിൽ സുസ്ഥിരമായ ഉയർച്ച സൃഷ്ടിക്കുന്ന ഏത് പദ്ധതിയും വികസനമാണ് . അങ്ങനെ ഒരുപാട് പദ്ധതികൾ ഈ മണ്ണിൽ വിജയകരമായി വിളഞ്ഞിട്ടുണ്ട് . വികസനപദ്ധതികൾക്ക് ഒരു പഞ്ഞവും ഇല്ലാത്ത നാടാണ് ഇന്നത്തെ ഇന്ത്യ . എന്നാൽ ഈ വികസനങ്ങളിൽ ചിലതെങ്കിലും സാധാരണ ജനങ്ങളിലേക്ക് എത്തുന്നില്ല എന്നത് ഒരു സത്യം തന്നെ . ചിലപ്പോഴെങ്കിലും വികസനം കോടമഞ്ഞിന്റെ സ്വഭാവം കൈകൊള്ളാറുണ്ട് ... മുൻപിൽ വരുന്ന അപകടങ്ങളെ അവ സൗകര്യപൂർവ്വം കണ്ണിൽ നിന്ന് മറയ്ക്കുന്നു .സുസ്ഥിരമായ പല വികസനത്തിന്റെയും ഗുണഭോക്താവ് എന്ന നിലയിൽ വികസനം എന്ന വാക്കിന് അയിത്തം കല്പ്പിക്കാൻ എനിക്കാവില്ല . പക്ഷേ ചില ആശങ്കകൾ .... അവ മനസ്സിൽ നിന്ന് മായുന്നില്ല . അങ്ങനെ മനസ്സിൽ നിറഞ്ഞുനിൽക്കുന്ന കുറേ ആശങ്കകളുടെ പരിണിതഫലമാകാം നിങ്ങൾ വായിക്കുന്ന ഈ ബ്ളോഗ് . എനിക്ക് മുൻപേ എത്രയോപേർ ഈ വിഷയത്തിൽ അവരുടെ ആശങ്കകൾ പങ്കുവെച്ചു . ഇവിടെ ഞാനും പങ്കുവെക്കുന്നു എന്റെ ആശങ്കകൾ .
"ദീർഘവീക്ഷണം" .... അതില്ലാത്ത വികസനം കടിഞ്ഞാണില്ലാത്ത കുതിരമേലുള്ള ഒരു സവാരിപോലെയാണ് ..... കുതിര എങ്ങോട്ടോ ഓടുന്നു ,നമ്മൾ അതിനുമേൽ നിസ്സഹായരായി ഇരിക്കുന്നു . ഒരുപക്ഷേ നിലത്ത് വീഴാം ... വീഴതിരിക്കാം എല്ലാം നമ്മുടെ ഭാഗ്യം പോലെ . പക്ഷേ.... ഒരു കാര്യം ഇവിടെ, നമ്മുടെ ലക്ഷ്യം അപ്രസക്തമാകുന്നു . അഞ്ചുവർഷം ഭരിക്കാനായി നമ്മുടെ വോട്ട് അഭ്യർത്ഥിച്ചെത്തുന്ന "സ്ഥാനാർത്തി"കളോട് നിങ്ങൾ എപ്പോഴെങ്കിലും ചോദിച്ചിട്ടുണ്ടോ .... ഇരുപത് വർഷം കഴിഞ്ഞാൽ ഈ നാടിന്റെ മുഖം എങ്ങനെയായിരിക്കുമെന്ന് ,ഇന്ന് കാണുന്നതിൽ നിന്ന് എന്ത് വത്യാസമാണ് അന്നത്തെ നാടിന് ഉണ്ടായിരിക്കുക എന്ന് . ഒരിക്കൽ ഒരു പഞ്ചായത്ത് മെമ്പറോട് ഈ ചോദ്യം ചോദിക്കാൻ ഒരു അവസരം കിട്ടി . വളരെ രസാവഹമായ ഒരു മറുചോദ്യമായിരുന്നു ഇതിനുള്ള മറുപടിയായി കിട്ടിയത് ... "ഇരുപത് വർഷം നാം ജീവിച്ചിരിക്കും എന്ന് ഉറപ്പില്ലാത്ത ഈ ജീവിതത്തിൽ അങ്ങനെ ഒരു ചോദ്യത്തിന് പ്രസക്തിയുണ്ടോ കുട്ടാ... ?" ഉത്തരതിനുവേണ്ടി മെമ്പറെ പിന്നെ ശല്യം ചെയ്തിട്ടില്ല .... ഭരണ-പ്രതിപക്ഷത്തെ വമ്പൻ സ്രാവുകളോട് അവസരം കിട്ടിയാൽ നിങ്ങൾ ഈ ചോദ്യം ചോദിക്കുക . നിങ്ങൾക്കും കിട്ടാം എനിക്ക് കിട്ടിയപോലെ ഒരു മറുചോദ്യം.
ചില വികസനപദ്ധതികളുടെ പുരോഗതി പരിശോധിക്കുമ്പോൾ ഒരു ചിത്രം മനസ്സിലേക്ക് കടന്നുവരും .... ഒരുപാട് നേർത്ത സുഷിരങ്ങളുള്ള ഒരു ബലൂണിന്റെ ചിത്രം . ആ ബലൂണ്‍ എത്ര ഊതിയാലും വികസിക്കുകയില്ലലോ.... ?.അതുപോലെ തന്നെ കോടികൾ ചിലവിട്ടിട്ടും എങ്ങും എത്താതെ നിന്നുപോയ ചില വികസനപദ്ധതികൾ ..... വികസിക്കാത്ത വികസനപദ്ധതികൾ
. ഈ അവസ്ഥയിലാണ് വികസനം എന്ന വാക്ക് അർത്ഥശൂന്യമാകുന്നത് . എന്നിട്ടും വീണ്ടും വീണ്ടും കോടികൾ ഒഴുകുന്നു .... വികസിക്കാത്ത വികസനപദ്ധതികൾ വികസിപ്പിക്കുന്നതിനായി .വികസനവാദികളായ ഭരണാധികാരികൾ ബജറ്റിൽ കണ്ണടച്ച് കോടികൾ എഴുതിതള്ളുമ്പോൾ അവർ അറിയുന്നില്ല തങ്ങൾ സുഷിരങ്ങൾ നിറഞ്ഞ ബലൂണാണ് ഊതിവീർപ്പിക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്നതെന്ന് . ആ സുഷിരങ്ങളിലൂടെ പാഴാവുന്ന കോടികൾ ഏതോ സ്വകാര്യഖജനാവിലേക്ക് ഒഴുകിചേരുന്നു . വർഷങ്ങളായി പണിതീരാത്ത കാരാപ്പുഴ ജലസേചന പദ്ധതിയും ഇടമലയാർ വാലി പ്രോജക്റ്റുമെല്ലാം സുഷിരങ്ങളൾ നിറഞ്ഞ ബലൂണുകളിൽ ചിലത് മാത്രം . ചില ദേശീയതല വികസനപദ്ധതികളിലും ഈ ധനച്ചോർച്ച സുവ്യക്തമാണ് .
വികസനപദ്ധതികളിലെ നിരന്തര മൂല്യനിർണ്ണയത്തിന്റെ അഭാവമാണ് പല പദ്ധതികളുടെയും ശോചനീയാവസ് ഥയ്ക്ക് പ്രധാനകാരണം . ദീർഘവീക്ഷണവും നിരന്തരമൂല്യനിർണ്ണയവുമുള്ള വികസനപദ്ധതികൾ വികസനം എന്ന വാക്ക് അർത്ഥപൂർണ്ണമാക്കുന്നു .
പ്രകൃതിയും വികസനവും മിക്കപ്പോഴും നേർക്കുനേർ ഏറ്റുമുട്ടുന്ന രണ്ട് വാക്കുകളാണ് . അശാസ്ത്രീയവികസനത്തിന്റെ കയ്പ്പേറിയ രുചി അറിഞ്ഞിട്ടുള്ള പലരും വികസനം എന്ന വാക്കിനെ അൽപ്പം ഭയത്തോടെയാണ് കാണുന്നത് . അവരെ തെറ്റ് പറയാൻ പറ്റില്ലല്ലോ ?!!..... ചൂടുവെള്ളത്തിൽ ചാടിയ പൂച്ച പച്ചവെള്ളം കണ്ടാലും പേടിക്കും എന്നല്ലേ പഴമൊഴി . വികസനങ്ങളിലെ അസാസ്ത്രീയതയും വികസനത്തിന്റെ അനിവാര്യതയും വിശദമായി വിശകലനം ചെയ്യേണ്ട കാലം അതിക്രമിച്ചിരിക്കുന്നു.വികസനങ്ങളിലെ അശാസ്ത്രീയത പ്രകൃതി കുറച്ചുകാലത്തേക്ക് ക്ഷമിച്ചേക്കാം..... സ്വന്തം കുട്ടിയുടെ വികൃതി ഒരു അമ്മ ക്ഷമിക്കുന്നതുപോലെ . പക്ഷേ ഒന്ന് ഓർക്കുക നിരന്തരമായ വികൃതികൾ പലപ്പോഴും കുട്ടിയുടെ കണ്ണുനീരിൽ മാത്രമാണ് അവസാനിക്കാറുള്ളത് . അതുകൊണ്ടുതന്നെ പ്രകൃതിയുമായി രമ്യതയിൽ പോകുന്നതാണ് വികസനത്തിന് നല്ലത് .
ശക്തമായ നേതൃത്വത്തിന്റെ അഭാവമാണ് വികസനപദ്ധതികൾ നേരിടുന്ന മറ്റൊരു പ്രധാന വെല്ലുവിളി . നേതാവിന്റെ സത്യസന്ധതയും കാര്യക്ഷമതയും വികസനപദ്ധതികളുടെ വിജയത്തിന് അനിവാര്യഘടകമാണ്‌ .
മുകളിൽ സൂചിപ്പിച്ചതുപോലുള്ള ചില്ലറ ആശങ്കകൾ മാറ്റിനിർത്തിയാൽ വികസനം എന്ന വാക്ക് എല്ലാവർക്കും പ്രിയപ്പെട്ടതാണ് . വർഷങ്ങൾക്ക് മുൻപേ തുടങ്ങിയ ശാസ്ത്രീയമായ വികസനപദ്ധതികളിൽ പലതും ഇന്നും അവയുടെ വിജയഗാഥ തുടർന്നുകൊണ്ടേയിരിക്കുന്നു . അനുയോജ്യമായ ഒരു ഉദാഹരണം നിങ്ങൾക്ക് മുൻപിൽ സമർപ്പിക്കാതിരിക്കാൻ എനിക്കാവില്ല.
1946-ൽ ഗുജറാത്തിലെ കെയ്റ ജില്ലയിലെ ക്ഷീരകർഷകരുടെ കൂട്ടായ്മയിൽ നിന്ന് ജന്മംകൊണ്ട് ... ഇന്ന് ഇന്ത്യയുടെ രുചിയായി മാറിയ അമുൽ (AMUL -Anand Milk Union Limited) ശാസ്ത്രീയമായ വികസനപദ്ധതികളുടെ ഉത്തമോദാഹരണമാണ് . മുൻപ് സൂചിപ്പിച്ച ആശങ്കകൾ ഒന്നും തന്നെയില്ല. ആനന്ദിലെ ക്ഷീരകർഷകരുടെ ജീവിതസാഹചര്യത്തിൽ സുസ്ഥിരമായ ഉയർച്ച കൈവന്നു. ഈ വികസനത്തിൽ ധനച്ചോർച്ചക്കുള്ള സുഷിരങ്ങൾ ഇല്ലേയില്ല. പ്രകൃതിയോട് വികൃതികൾ കാണിച്ചിട്ടുമില്ല. ശ്രീ :ത്രിഭുവൻദാസ് ,ഡോ : വർഗ്ഗീസ് കുര്യൻ ,ശ്രീ : ദലയ എന്നിവരടങ്ങുന്ന ശക്തമായ നേതൃത്വം ഈ വികസനപദ്ധതിയെ വിജയത്തിന്റെ നെറുകയിലെത്തിച്ചു.
വളരുന്ന ഇന്ത്യ ഇനിയും ഇതുപോലുള്ള അനേകം ശാസ്ത്രീയമായ വികസനപദ്ധതികൾക്കായ് കാത്തിരിക്കുന്നു, വികസനം എന്ന വാക്ക് അർത്ഥപൂർണ്ണമാക്കുന വികസനപദ്ധതികൾക്കായ് .
